وقتی که رانت خواری ژن خوب ها، عرق سردی برای کارگران می شود

وقتی که رانت خواری ژن خوب ها، عرق سردی برای کارگران می شود

یادداشتی ازعباس اسدی، کارشناس حقوقی و پژوهشگر اجتماعی

یکی از مفاهیم دلسرد کننده مردم و طبقات محروم جامعه که متاسفانه سالهاست در اقتصاد و اجتماع ما رخنه کرده است مفهوم رانت و رانت خواری است.مردم در رسانه‌ها با کلمه رانت، رانت‌خواری، سیستم رانتی، مکانیسم رانتی و… آشنا شده اند.

معنا و مفهوم این واژه دقیقا چیست؟ تاثیرات منفی این پدیده بر اقتصاد و زندگی و امنیت روانی مردم برای همگان شناخته شده است و همه متوجه شده اند که سرمایه های اجتماعی و اعتماد مردم به دولت رو نابود میکند و همدلی و همکاری مردم با یکدیگر و دولت رو مختل میکند.

چگونه رانت که برخی، ژن خوب خود را علتی برای تصاحب آن توسط خود قلمداد می‌کنند به فاجعه ای اجتماعی، اقتصادی تبدیل می‌شود؟به شکل ساده در علم اقتصاد هر آن‌چه که بدون زحمت و تلاش، و با رابطه ناسالم و غیرقانونی و غیر انسانی، اعم از تسهیلات یا مدرک یا درآمد یا امکانات، نصیب کسی کند در طبقه‌بندی ها، به عنوان رانت قرار میگیرد.که قطعا در ادبیات وتفکرمذهبی میتواند نامشروع و حرام و حق الناس تلقی شود.

رانت،مفهومی گسترده و پیچیده دارد و از رانت اطلاعاتی تا رانت اقتصادی و رانت استخدامی واداری را در برمیگیرد.

مصداقی از رانت اطلاعاتی:

 فرض کنید در اطراف خانه شما زمین وسیعی بلااستفاده رها شده است و در حال حاضر مکانی برای انباشت زباله‌های اهل محل است. کسی این زمین را متری ۵هزار تومان هم نمی‌خرد و بدون مشتری مانده ودر همین حال یکی از دوستان شما که در اداره دولتی کار می‌کند با شما تماس می‌گیرد و به شما می‌گوید هر چه دارید و ندارید بفروشید و شروع به خریدن این زمین‌ها کنید، زیرا من مطلع شدم در زمین‌های مذکور قرار است بزرگراه یا پروژه عمرانی یا شهرک مسکونی یا کارخانه یا ساختمانی دولتی ساخته شود. این تلفن دوست شما در حقیقت یک رانت اطلاعاتی است. زیرا شما بدون اینکه زحمت چندانی بکشید کافی است تا زمین‌های مذکور را با قیمت پایین خریداری کرده و ظرف مدت چند ماه میلیاردها تومان نصیبتان شود.در صورتی که چنانچه این اطلاعات بطور عادلانه و شفاف در دسترس همگان باشد(از طریق درج در سایت یا فراخوان عمومی در سطح شهر) جلوی تبعیض و تولید رانت و فساد که خود ضد عدالت و توسعه است گرفته خواهد شد و رقابت سالم وسرمایه گذاری حداکثری شکل خواهد گرفت.

رانت که حاصل تبعیض ساختاری و نهادینه شده در یک اقتصاد است سبب این میگردد که عده‌ای به‌واسطه جایگاه و روابطی که دارند بدون تلاش به‌راحتی و با زد وبند و پارتی بازی یا طرق دیگر، صاحب ثروت و بهترین امکانات، منزل و خودرو شوند و تلاشی برای توسعه کشور، تولید، کارآفرینی نکنند. در مقابل کسانی را در نظر بگیرید که رنج فراوان می‌برند و دائما در تلاش و تکاپو و پژوهش و… هستند تا بتوانند به‌نحوی شغلی پیدا کنند و ازدواجی کنند و شاید خانه قولنامه ای کوچکی بگیرند که در نهایت هم شاید به جایگاهی که لیاقت و شایسته آن هستند،هرگز نرسند؟!

 تبعیض و بی عدالتی ؛بلای جان اقتصاد و اجتماع:

چطور فردی چند میلیارد وام کم‌بهره با تنفسی چند ساله بدون سپردن وثیقه کافی و طی مراحل اداری طولانی و خسته کننده دریافت می‌کند و انحصار واردات کالایی را در اختیار میگیرد یا مجوز بهره برداری از معدن‌یا بزرگراهی را میگیرد اما بقیه جوانان در انتظار استخدام با حقوق اداره کار(اگر پیدا شود) یا وام مبلغ پایین و ناچیز و مسافرت و اسکان در مدارس میمانند؟!!!

چرا برخی با دهن کجی به مردم، ژن خوب یا خانواده خوب یا استعداد نداشته و موهوم خود را عامل اصلی پیشرفت تصاعدی و ناحق خود جلوه میدهند و نمک بر زخم مردم شریف میپاشند؟!!

وجه تمایز افراد عادی و این قبیل افراد در رانت اقتصادی است. وقتی روابط بر اساس جایگاه‌ها و (گاه) نسبت‌های فامیلی شکل می‌گیرد دیگر نیازی به دوندگی و طی مراحل پر پیچ و خم نیست.

یک بسته رانتی بیان می‌کند فلان شخص چون از طرف فلانی معرفی شده است نیازی به گذراندن این مراحل ندارد.

 لازم به‌ذکر است نباید رانت را با اعتبار و نخبه بودن و با استعداد بودن اشخاص اشتباه گرفت، اعتبار ونخبگی و مستعد بودن حاصل تلاش فرد است و حاصل زمان‌هایی است که او صرف کرده تا خود و عملکردش را ارتقا دهد در یک سیستم اقتصادی سالم، تمام افراد ملت، بدون تبعیض و تفاوت خاصی، در صف دریافت امکانات و تسهیلات قرار می‌گیرند.

متاسفانه سیستم رانتی امکان تخصیص درست منابع در اقتصاد را از بین می‌برد زیرا افراد نه بر اساس شایستگی و نیاز خود، بلکه تنها بر‌اساس روابط (شخصی، حزبی، فامیلی) صاحب منفعت می‌شوند. به‌خوبی مشخص است تحت این شرایط چه بلایی بر سر سیستم اقتصادی می‌آید.

هیچ کسی در جایگاه اصلی خود نخواهد بود. در هر جایی این روابط بوده است که تخصیص منابع، استخدام افراد، استفاده از امکانات و… را تعیین کرده است. فساد و بی عدالتی و تولید نفرت و عصبانیت از عوارض جانبی سیستم رانتی است. وقتی فردی به‌صورت رابطه‌ای و بدون شایسته سالاری در جایگاهی قرار می‌گیرد بدون شک ناگزیر است در مقابل رابطه‌ها سر تسلیم فرود آورد و منافع ملی و مردمی را فدای رابطه و مکانیزم رانتی کند. منظور از سیستم رانتی ایجاد سازوکاری ورویه ای است که در آن افراد و منابع نه بر‌اساس شایستگی و زحمت و حق و عدالت، بلکه بنا به مصلحت و روابط ناسالم و تامین نیاز اشخاص متخلف و سواستفاده گر تقسیم میشود.

منابع خدادادی وساختار اقتصادی دولتی و سیستم اداری ناکارآمد و رشوه بگیر بستر ساز رانت

اصولا سیستم‌های رانتی در کشورهایی که دارای مواهب خدادادی یا ساختار اقتصادی غیر رقابتی و دولتی گسترده یا سیستم فاسد اداری هستند و رشوه رواج زیادی دارد به‌راحتی شکل می‌گیرد زیرا شما برای حکومت و اداره امور نیازی به تلاش نداشته‌اید و یکسری منابع را استخراج کرده و با فروش آنان قدرت اداره امور را به‌دست آورده‌اید و اشخاص طمع کار و فاسد و فرصت طلب و تبهکار نیز به راحتی و با کمی پول خرج کردن میتوانند صاحب فرصت و منزلت و اعتبار غیرقانونی و نا عادلانه میشوند.